CHE TƯỢNG ẢNH THÁNH MÙA CHAY: NGUỒN GỐC, Ý NGHĨA VÀ THỰC HÀNH

CHE TƯỢNG ẢNH THÁNH MÙA CHAY: NGUỒN GỐC, Ý NGHĨA VÀ THỰC HÀNH

Mùa Chay là khoảng thời gian kéo dài bốn mươi ngày (không kể các Chúa Nhật) trong Năm Phụng Vụ của Giáo Hội Công giáo, bắt đầu từ Thứ Tư Lễ Tro và kết thúc trước Thánh Lễ Tiệc Ly chiều Thứ Năm Tuần Thánh. Trong thời gian này, Giáo Hội mời gọi các Kitô hữu bước vào hành trình sám hối, hiệp thông với những đau khổ của Chúa Giêsu, đồng thời chuẩn bị tâm hồn đón nhận niềm vui Phục Sinh.

Một trong những nét độc đáo và cổ kính của truyền thống Công giáo (đặc biệt phổ biến trong một số giáo xứ tại châu Âu và cả ở Việt Nam) là việc che tượng ảnh thánh (hay còn gọi là “phủ khăn”, “trùm tượng”) trong Mùa Chay, nhất là từ Chúa Nhật thứ Năm Mùa Chay (Chúa Nhật Thương Khó) cho đến trước hoặc ngay thời điểm bắt đầu mừng Đại Lễ Phục Sinh. Hành động này được thực hiện với nhiều mục đích: tạo bầu khí sám hối, giúp cộng đoàn tập trung vào mầu nhiệm Thương Khó – Phục Sinh, đồng thời bộc lộ chiều kích sâu xa của đức tin trong hành trình thiêng liêng của mỗi người.

Chúng ta sẽ cùng tìm hiểu:

Lịch sử – nguồn gốc của việc che tượng ảnh thánh.

Ý nghĩa thần học và tâm linh mà Giáo Hội muốn diễn đạt qua cử chỉ này.

Cách thức và thời điểm thực hành, cũng như những lưu ý mục vụ liên quan.

Tương quan văn hóa và cách thức truyền tải ý nghĩa cho cộng đoàn tín hữu.

Qua đó, chúng ta khám phá vai trò của việc che tượng ảnh thánh như một nét đẹp truyền thống, đồng thời khơi gợi chiều sâu đức tin và tinh thần hiệp thông trong Mùa Chay.

1. Nguồn gốc của việc che tượng ảnh thánh
2. Truyền thống lâu đời trong Giáo Hội

Việc che tượng ảnh thánh trong thời gian Mùa Chay hoặc gần cuối Mùa Chay có thể bắt nguồn từ thời Trung Cổ tại châu Âu, ước chừng thế kỷ X–XII. Khi ấy, tâm thức tôn giáo phổ biến nhấn mạnh khía cạnh sám hối, ăn năn tội lỗi để chuẩn bị cho Phục Sinh. Nhà thờ thời Trung Cổ thường có nhiều hình ảnh, điêu khắc về các vị thánh, về Chúa Giêsu, Mẹ Maria… Người ta dần nảy sinh ý tưởng che phủ những hình ảnh này vào giai đoạn cao điểm của Mùa Chay – khi Phụng vụ Giáo Hội tập trung vào Cuộc Thương Khó của Chúa Giêsu.

Hành động “che” được lý giải như một cử chỉ “cất giấu vinh quang”, để nhường chỗ cho khía cạnh “tăm tối” của cuộc Tử Nạn. Từ sau khi Giáo Hội Rôma thống nhất nhiều thực hành phụng vụ, truyền thống này được phổ biến và lưu truyền, dù hình thức cụ thể (thời điểm bắt đầu che, thời điểm kết thúc, loại vải che, màu sắc khăn…) có thể khác nhau giữa các giáo phận, dòng tu, hoặc cộng đoàn.

2. Ảnh hưởng của phụng vụ địa phương

Không phải giáo xứ hay quốc gia nào cũng thực hiện việc che tượng thánh theo đúng một khuôn mẫu. Một số cộng đoàn bắt đầu che tượng ngay từ đầu Mùa Chay (Thứ Tư Lễ Tro), trong khi đa số lại đợi đến Chúa Nhật thứ Năm Mùa Chay. Bên cạnh đó, việc che chỉ được thực hiện đối với các tượng thánh lớn, dễ thấy (như Thánh Giá lớn trong cung thánh, tượng Chúa Kitô chịu nạn…) hoặc cũng có nơi che tất cả các ảnh tượng trong nhà thờ.

Những khác biệt này phản ánh bối cảnh mục vụ và truyền thống phụng vụ riêng của từng vùng. Tuy vậy, điểm chung là việc che tượng nhằm nhấn mạnh chiều kích sám hối, giúp cộng đoàn đi sâu vào mầu nhiệm Vượt Qua (Thương Khó – Phục Sinh).

3. Yếu tố Kinh Thánh và biểu tượng

Hành trình Mùa Chay bắt nguồn từ sự kiện Chúa Giêsu ăn chay, cầu nguyện bốn mươi ngày trong hoang địa (Mt 4,1–11; Mc 1,12–13; Lc 4,1–13) và được Giáo Hội liên kết chặt chẽ với Cuộc Thương Khó và Sự Phục Sinh. Khi che tượng, toàn bộ những biểu trưng về sự vinh quang (như vương miện đội trên đầu tượng Chúa hoặc các thánh, hình ảnh lễ hội, hoa trang trí…) cũng bị tạm giấu đi.

Đây còn là hình ảnh gợi nhắc việc Chúa Giêsu “ẩn mình” trước khi chịu thương khó, đồng thời kêu mời con người “ẩn dật” trong sự tĩnh lặng, sám hối để nhìn lại bản thân. Khi tháo bỏ tấm che, hình ảnh Chúa và các thánh lộ diện trở lại, biểu trưng cho sự bừng sáng của Phục Sinh và ơn cứu độ.

1. Ý nghĩa thần học và tâm linh
2. Gợi nhắc mầu nhiệm Thương Khó của Chúa Kitô

Trong Mùa Chay, đặc biệt giai đoạn gần Tuần Thánh, suy niệm về Cuộc Thương Khó của Chúa Giêsu chiếm vị trí trung tâm. Việc che tượng ảnh thánh khiến không gian thờ phượng thêm trống trải, bớt đi những yếu tố rực rỡ, hoa mỹ. Ngay cả khuôn mặt của Chúa, khuôn mặt của các thánh cũng bị tạm thời “che dấu”.

Đây là cách làm gia tăng cảm thức “tăm tối” và nghiêm trang, nhắc nhớ rằng: đường đến vinh quang Phục Sinh phải đi qua con đường khổ nạn. Sự “vắng mặt hữu hình” ấy giúp giáo dân cảm nhận phần nào nỗi thống khổ của Chúa. Khi nhìn lên bàn thờ mà thấy khăn tím che kín tượng Chúa, tâm hồn ta dễ dâng lên tâm tình sám hối, hiệp thông với những đau khổ Ngài chịu.

2. Thúc đẩy lòng sám hối và đổi mới nội tâm

Các hình ảnh tôn giáo vốn dĩ góp phần gợi lên niềm tin. Nhưng trong Mùa Chay, việc “cất đi” các tượng ảnh quen thuộc này lại có mục đích đặc biệt: mời gọi con người “đi vào sa mạc” của chính tâm hồn.

Chiều kích cá vị: Không còn dựa vào các yếu tố bên ngoài (như ngắm nhìn tượng đẹp), người tín hữu được thúc đẩy sống mối tương quan thiêng liêng sâu hơn, qua cầu nguyện, chầu Thánh Thể, suy niệm Lời Chúa.

Chiều kích cộng đoàn: Cả cộng đoàn cùng hiệp ý “giảm nhẹ” các hình thức trang trí, cùng chia sẻ bầu khí lặng lẽ, ảm đạm, qua đó xây dựng sự hiệp thông và nhắc nhở nhau sám hối, thống hối và sửa đổi nếp sống.

3. Chờ đợi niềm vui Phục Sinh

Khi thời gian Mùa Chay khép lại, đặc biệt vào Đêm Vọng Phục Sinh (đỉnh cao năm Phụng Vụ), những tấm khăn che được dỡ bỏ. Đó là giờ phút hân hoan, “đêm của ánh sáng”, tượng trưng Chúa Kitô đã vượt qua sự chết mà bước vào vinh quang Phục Sinh.

Hành động tháo khăn che mang ý nghĩa sâu xa:

Vượt qua tăm tối: Biểu trưng cho chính Chúa Giêsu đã tiêu diệt bóng đêm tội lỗi và sự chết.

Khôi phục hình ảnh: Việc để lộ các tượng ảnh, tranh thánh cũng giống như việc khôi phục những dấu chỉ của niềm tin, gợi lên tâm tình “mọi sự được canh tân trong Đức Kitô Phục Sinh”.

Niềm vui tràn ngập: Từ sự lặng lẽ, trang nghiêm của Mùa Chay, cộng đoàn bùng lên niềm vui trong đêm canh thức, với ánh nến Phục Sinh thắp sáng cả nhà thờ, kèm theo những tiếng chuông, tiếng hát mừng Alleluia.

III. Thực hành che tượng ảnh thánh trong Mùa Chay

1. Thời điểm che tượng và gỡ bỏ

Phổ biến: Nhiều giáo xứ bắt đầu che tượng từ Chúa Nhật thứ Năm Mùa Chay (còn gọi là Chúa Nhật Thương Khó) và giữ nguyên như vậy cho đến Thánh Lễ Tiệc Ly chiều Thứ Năm Tuần Thánh hoặc kéo dài qua đến Thứ Sáu Tuần Thánh.

Một số nơi: Che tượng ngay từ Thứ Tư Lễ Tro hoặc vào Chủ Nhật I Mùa Chay, dù không quá phổ biến.

Thời điểm gỡ bỏ: Thông thường, việc tháo khăn có thể diễn ra ngay sau nghi thức tưởng niệm Cuộc Khổ Nạn trong Thứ Sáu Tuần Thánh, hoặc chính thức vào Đêm Vọng Phục Sinh. Nhiều nơi chọn “cao điểm” là lúc hát Vinh Danh trong Đêm Vọng, những tấm khăn được gỡ bỏ như một biểu lộ hân hoan đón mừng Đức Kitô đã Phục Sinh.

2. Cách thức che tượng ảnh

Loại vải: Vải mỏng hay dày, thường có màu tím (màu phụng vụ của Mùa Chay, gắn với sám hối), cũng có nơi dùng vải đen hoặc màu sẫm để nhấn mạnh khía cạnh tang thương.

Đối tượng che: Không chỉ tượng Chúa Giêsu, Thánh Giá mà còn gồm cả tượng Đức Mẹ, tượng các thánh, tranh ảnh, ngay cả bàn thờ phụ, cột nến… (nếu có tính biểu tượng cao). Tuy nhiên, một số cộng đoàn chỉ che Thánh Giá – nguồn mạch của ơn cứu độ – để nhấn mạnh sự ẩn dật của mầu nhiệm cứu chuộc.

Giảm thiểu trang trí: Trong Mùa Chay, hoa, nến, âm nhạc, và cả tiếng đàn organ cũng tiết chế. Việc che tượng càng làm đậm nét bầu khí trang nghiêm, chay tịnh.

3. Lưu ý khi tháo khăn che

Thông thường, nếu không có quy định thống nhất, người ta sẽ dựa vào chỉ dẫn từ sách Nghi thức Tuần Thánh hoặc quy định của giáo phận.

Khi tháo khăn che, cần có sự chuẩn bị, đôi khi có thể kết hợp cử chỉ long trọng: thắp thêm nến, đánh chuông (đặc biệt trong Đêm Vọng Phục Sinh), hát những bài ca mang âm hưởng hân hoan, Phục Sinh.

Nếu cộng đoàn đã không che tượng ngay từ đầu Mùa Chay, cũng nên có thông báo hoặc hướng dẫn giáo dân biết ý nghĩa của việc che – gỡ để họ tham dự cách có ý thức.

1. Những lưu ý mục vụ và văn hóa
2. Tính thống nhất và sự linh động

Giáo Hội toàn cầu không buộc mọi nơi phải thực hiện che tượng ảnh thánh. Đây là tập tục, không phải luật buộc. Tuy nhiên, khi một giáo xứ hoặc cộng đoàn đã chọn áp dụng, cần thống nhất thời gian và hình thức, tránh trường hợp nơi này che, nơi kia không, hoặc che chỗ này mà bỏ chỗ khác, gây xao lãng.

Giáo xứ hoặc dòng tu có thể họp bàn với hội đồng mục vụ, giải thích cho giáo dân lý do và ý nghĩa của việc này, qua đó bảo đảm tính hiệp thông và thống nhất.

2. Giáo dục đức tin và ý thức tham dự

Mỗi khi bắt đầu Mùa Chay, giáo xứ nên có những buổi chia sẻ, giảng huấn ngắn hoặc dán thông báo tại bảng tin:

Tại sao chúng ta che tượng?

Chúng ta muốn nhấn mạnh khía cạnh nào của Mùa Chay?

Khi bước vào nhà thờ, chúng ta được mời gọi thái độ cầu nguyện ra sao?

Cách làm này giúp giáo dân hiểu giá trị thiêng liêng của hành vi che tượng, tránh suy diễn lệch lạc (chẳng hạn: “nhà thờ bỏ bê tượng thánh” hoặc “đang để tang”…).

3. Gắn kết với văn hóa Việt Nam

Ở Việt Nam, việc che phủ có thể gợi liên tưởng đến tang chế, đám ma. Vì thế, trong khi truyền đạt ý nghĩa, cần làm rõ rằng:

“Che tượng” trong Mùa Chay không chỉ đơn thuần biểu hiện nỗi buồn hay tang tóc, mà chủ yếu diễn tả sự khổ nạn của Chúa Giêsu và mời gọi sám hối.

Đây còn là cách thức sư phạm để người tín hữu chú tâm vào mầu nhiệm cứu độ, chờ đón sự phục sinh.

Việc phân định màu sắc của khăn che (tím hay đen) cũng cần cẩn trọng, kèm giải thích, để tránh nhầm lẫn với văn hóa tang lễ Việt Nam, vốn thường liên hệ đến màu trắng (hoặc đen, tùy vùng).

4. Tôn trọng sự hướng dẫn của Giáo Hội

Giáo Hội không ngừng canh tân các hình thức phụng vụ, một số quy định xưa có thể được điều chỉnh tùy thời đại. Chẳng hạn, Sách Lễ Rôma và các Chỉ Dẫn Mục Vụ của Hội Đồng Giám Mục có thể hướng dẫn cụ thể hoặc mở ra sự linh động.

Nơi nào truyền thống che tượng được duy trì, hãy lưu ý:

Tuân theo chỉ thị giám mục giáo phận: Mỗi vị chủ chăn có thể có hướng dẫn mục vụ riêng.

Thống nhất với linh mục chánh xứ: Để cộng đoàn được phổ biến và cùng thực hiện nghiêm túc.

1. Giá trị sâu xa của việc che tượng ảnh thánh
2. Phương tiện thăng tiến đức tin

Không chỉ là một hành vi trang trí hay nghi thức phụ, việc che tượng ảnh thánh là một công cụ mục vụ nhắm tới việc “giáo dục đức tin” và “thăng tiến đời sống thiêng liêng” cho cộng đoàn. Khi những hình ảnh quen thuộc bị tạm che đi, người tín hữu được mời gọi:

Khám phá mối tương quan cá vị với Chúa: Thay vì chỉ dừng ở thị giác, hãy cầu nguyện sâu lắng, lắng nghe Lời Chúa.

Đồng hành với Chúa trên đồi Canvê: Thấu cảm Thập Giá, gắn bó với Hy tế của Đức Kitô.

2. Sự “cẩn trọng” trước mầu nhiệm

Trong thần học, đôi khi người ta dùng hình ảnh “mầu nhiệm ẩn giấu”. Thiên Chúa là Đấng không ai thấu triệt, và con người cần có thái độ cung kính, tôn sùng. Việc “che tượng” cũng thể hiện phần nào cảm thức linh thánh: thay vì phơi bày liên tục, có những khoảng lặng để người ta chiêm niệm, khao khát. Khi khăn che được tháo gỡ, ta được “chiêm ngưỡng” trở lại, như niềm vui, sự bừng sáng của ơn cứu độ.

3. Biểu tượng của hành trình thiêng liêng

Trên hành trình đức tin, mỗi người tín hữu cũng có lúc chìm trong “tối tăm”, mất phương hướng. Mùa Chay nhắc ta ý thức về thân phận tội lỗi, kêu mời ta trở về với Chúa. Việc che tượng ảnh thánh giống như trải nghiệm “bước trong bóng tối” cùng Chúa. Sau đó, bừng lên trong Đêm Vọng Phục Sinh, chúng ta “tái khám phá ánh sáng” – cũng là lúc khăn che được tháo bỏ, biểu trưng cho niềm hy vọng vào sự sống mới.

1. Kết luận

Che tượng ảnh thánh trong Mùa Chay, đặc biệt từ Chúa Nhật Thương Khó cho đến Đêm Vọng Phục Sinh, là một tập tục cổ kính và giàu ý nghĩa trong đời sống phụng vụ Công giáo. Dù không phải là luật buộc cho mọi nơi, nhưng khi được áp dụng cách ý thức và đầy đủ chiều kích mục vụ, hành động này góp phần nâng cao đời sống đức tin, khơi dậy tâm tình sám hối và chiêm niệm mầu nhiệm Thương Khó – Phục Sinh của Chúa Kitô.

Trong khung cảnh văn hóa Việt Nam, cần giải thích rõ ràng để cộng đoàn hiểu đây không phải là hành vi tang chế thông thường, nhưng là cách biểu lộ sự ẩn dật, tỉnh thức, và sẵn sàng đón nhận Chúa Phục Sinh. Khi những tấm khăn tím được gỡ bỏ, niềm vui Phục Sinh sẽ trở nên rạng rỡ hơn, những hình ảnh tượng trưng cho đức tin hiện ra sống động, nhắc nhở chúng ta rằng: “Nếu chúng ta cùng chết với Đức Kitô, chúng ta cũng sẽ cùng sống lại với Ngài” (Rm 6,8).

Tóm lại, che tượng ảnh thánh Mùa Chay vừa mang tính giáo dục thiêng liêng, vừa làm nổi bật chu kỳ Mùa Chay – Phục Sinh: từ sám hối, khổ nạn đến đỉnh cao Phục Sinh. Hy vọng rằng, nắm vững nguồn gốc, ý nghĩa, và thực hành của tập tục này, cộng đoàn tín hữu sẽ ngày càng sống phong phú hơn mầu nhiệm Vượt Qua và tìm thấy sức sống đức tin trong mọi hoàn cảnh.

Tài liệu tham khảo

Sách Lễ Rôma và các Hướng dẫn Mục vụ về Mùa Chay – Phục Sinh.

Bộ Lễ Qui – Ceremoniale Episcoporum, những ghi nhận về các nghi thức phụng vụ Tuần Thánh.

Các văn kiện phụng vụ của Hội Đồng Giám Mục Việt Nam.

Truyền thống và hướng dẫn cử hành Tuần Thánh tại một số giáo phận trong và ngoài nước.

Tài liệu lịch sử và thần học về Mùa Chay và Phụng vụ Thương Khó – Phục Sinh.

(Bài viết mở rộng, mang tính khái quát. Việc thực hành cụ thể nên tham khảo hướng dẫn của giáo xứ và giáo phận sở tại.)