NHỮNG CẠM BẪY TRÊN XA LỘ KỸ THUẬT SỐ: LÀM SAO ĐỂ KHÔNG TRỞ THÀNH NẠN NHÂN CỦA LỐI ĐI TA ĐÃ CHỌN?

NHỮNG CẠM BẪY TRÊN XA LỘ KỸ THUẬT SỐ: LÀM SAO ĐỂ KHÔNG TRỞ THÀNH NẠN NHÂN CỦA LỐI ĐI TA ĐÃ CHỌN?

Xa lộ kỹ thuật số. Cụm từ ấy gợi lên một hình ảnh đầy mê hoặc: một con đường thênh thang, phẳng lì, xuyên qua không gian và thời gian, đưa chúng ta đến với vô vàn chân trời tri thức, kết nối và cơ hội. Chỉ cần một cú nhấp chuột, ta có thể “lái xe” đến một thư viện ở London, trò chuyện với một người bạn ở New York, hay tham dự một buổi hòa nhạc ở Seoul. Con đường này không có ổ gà, không có đèn đỏ, và dường như, không có điểm kết thúc. Nó là biểu tượng cho sự tự do và tiến bộ của thời đại chúng ta.

Thế nhưng, bất kỳ tài xế dày dạn kinh nghiệm nào cũng biết rằng, những con đường trông có vẻ hoàn hảo nhất lại thường ẩn giấu những mối nguy hiểm tinh vi nhất. Xa lộ kỹ thuật số cũng vậy. Bên dưới bề mặt hào nhoáng của nó là một hệ thống chằng chịt những cạm bẫy được thiết kế một cách có chủ đích, không phải để làm hại chúng ta một cách thô bạo, mà là để dẫn dắt, định hình và khai thác chúng ta một cách âm thầm. Chúng không phải là những vụ tai nạn bất ngờ, mà là những đặc tính cố hữu của chính con đường.

Bài viết này không phải là một lời kêu gọi hãy từ bỏ, hãy quay đầu xe và trở về với “đường làng”. Bởi lẽ, xa lộ này đã trở thành một phần không thể tách rời trong cuộc sống của chúng ta. Đây là một nỗ lực để cùng nhau nhìn sâu hơn vào bản thiết kế của con đường, nhận diện những cạm bẫy phổ biến nhất và hiểu rõ cơ chế hoạt động của chúng. Bởi chỉ khi hiểu rõ con đường, chúng ta mới có thể trở thành những tài xế tỉnh thức, tự chủ, và không bị lạc lối trên hành trình của chính mình.

Ảo ảnh tốc độ và cái chết của sự sâu sắc

Cạm bẫy đầu tiên và phổ biến nhất chính là tốc độ. Xa lộ này được xây dựng cho những “chiếc xe” có khả năng tăng tốc chóng mặt. Tin tức đến với ta trong từng giây, các video chỉ dài 15 giây, và các dòng trạng thái lướt qua nhanh đến mức ta không kịp suy ngẫm. Tốc độ trở thành một lời hứa hẹn: bạn sẽ biết nhiều hơn, nhanh hơn bất kỳ ai. Nhưng đó là một ảo ảnh chết người.

Cơ chế hoạt động:

Bộ não con người, qua hàng triệu năm tiến hóa, được thiết kế để xử lý thông tin một cách tuần tự và sâu sắc. Nhưng “xa lộ kỹ thuật số” lại vận hành theo một cơ chế hoàn toàn khác. Nó thưởng cho chúng ta những liều dopamine nhỏ và tức thời mỗi khi ta lướt thấy một điều gì đó mới mẻ, hài hước hay gây sốc. Dần dần, bộ não bị “nghiện” cảm giác kích thích liên tục này. Nó mất đi khả năng và cả sự kiên nhẫn để tập trung vào những gì dài hơi, phức tạp và đòi hỏi sự suy tư.

Ví dụ minh họa: Câu chuyện của anh Nam và những cuốn sách dở dang

Anh Nam từng là một người ham đọc sách. Anh có thể dành cả cuối tuần để đắm mình trong một cuốn tiểu thuyết dày cộp. Nhưng vài năm trở lại đây, anh nhận thấy một sự thay đổi đáng báo động. Mỗi khi ngồi xuống định đọc sách, chỉ sau vài trang, tay anh lại vô thức tìm đến chiếc điện thoại. Anh tự nhủ “chỉ lướt 5 phút thôi”, nhưng 5 phút đó biến thành 30 phút, rồi một tiếng.

Tâm trí anh, vốn đã quen với những video ngắn trên TikTok và những dòng tít giật gân trên Facebook, giờ đây cảm thấy “buồn chán” và “nặng nề” khi phải đối mặt với một đoạn văn dài. Anh vẫn tiếp nhận rất nhiều thông tin mỗi ngày – nhiều hơn bao giờ hết. Anh biết về cuộc chiến ở một quốc gia xa xôi, biết về một vụ bê bối của người nổi tiếng, biết về một trào lưu mới nổi. Nhưng kiến thức của anh chỉ là những mảnh vỡ rời rạc. Anh biết cái gì đang xảy ra, nhưng anh không còn đủ kiên nhẫn để tìm hiểu tại sao nó lại xảy ra. Kiến thức của anh đã trở thành một đại dương rộng lớn, nhưng chỉ sâu vài centimet.

Cạm bẫy tốc độ không chỉ đánh cắp thời gian của chúng ta. Nó đang bào mòn khả năng tư duy phản biện, sự đồng cảm sâu sắc và khả năng tập trung – những nền tảng cốt lõi của trí tuệ và nhân cách. Chúng ta đang lái xe với tốc độ 200km/h nhưng lại không hề nhìn ngắm phong cảnh hai bên đường.

Buồng vang định kiến và sự thật bị bóp méo

Nếu bạn nghĩ rằng mình đang tự do lựa chọn “làn đường” trên xa lộ kỹ thuật số, bạn có thể đã nhầm. Có những “dải phân cách” vô hình, được gọi là thuật toán, đang liên tục dẫn dắt bạn vào những con đường riêng, nơi bạn chỉ gặp những người có cùng suy nghĩ và niềm tin với mình. Nơi đó được gọi là buồng vang (echo chamber).

Cơ chế hoạt động:

Mục tiêu của các nền tảng mạng xã hội là giữ chân bạn càng lâu càng tốt. Và cách hiệu quả nhất để làm điều đó là cho bạn thấy những gì bạn thích, những gì bạn đồng tình. Mỗi khi bạn “like” một bài viết, xem một video, hay bình luận về một chủ đề, thuật toán sẽ ghi nhận và bắt đầu “dọn dẹp” xa lộ của bạn. Nó sẽ ưu tiên hiển thị những nội dung tương tự và ẩn đi những quan điểm trái chiều. Dần dần, thế giới quan của bạn bị thu hẹp lại trong một không gian an toàn và dễ chịu, nơi mọi người đều đồng ý với bạn.

Ví dụ minh họa: Cuộc cãi vã của hai người hàng xóm

Chú Ba và chú Tư là hàng xóm, từng rất thân thiết. Nhưng từ khi cả hai dùng Facebook, họ dần trở nên xa cách. Chú Ba ủng hộ đảng phái A, và Facebook của chú tràn ngập những bài viết ca ngợi đảng A và chê bai, thậm chí phỉ báng đảng B. Ngược lại, thế giới online của chú Tư chỉ toàn những thông tin vạch trần “sự xấu xa” của đảng A và tung hô đảng B.

Cả hai đều không hề biết rằng, những gì họ thấy chỉ là một phiên bản cực đoan và phiến diện của thực tế, được thuật toán “thiết kế riêng” cho họ. Họ đều tin rằng “tất cả mọi người” đều nghĩ giống mình, và phía bên kia chắc chắn là những kẻ ngu dốt hoặc có ác ý. Một ngày nọ, họ cãi nhau to về một vấn đề chính trị. Chú Ba hét lên: “Rõ ràng như ban ngày mà ông còn không thấy sao?”. Chú Tư cũng gào lại: “Chỉ có kẻ bị bịt mắt mới tin vào cái điều vô lý đó!”.

Họ đã không còn khả năng đối thoại. Họ không nhận ra rằng mình đang sống trong hai “thực tại” hoàn toàn khác nhau, được xây dựng bởi hai buồng vang riêng biệt. Cạm bẫy này không chỉ chia rẽ hai người hàng xóm, nó đang xé toạc kết cấu xã hội, làm gia tăng sự phân cực và thù hận, và biến khả năng lắng nghe, thấu hiểu thành một năng lực xa xỉ.

Sân khấu trình diễn và nỗi bất an so sánh

Xa lộ kỹ thuật số không chỉ là nơi để di chuyển, nó còn là một sân khấu khổng lồ, nơi mỗi chúng ta vừa là khán giả, vừa là diễn viên. “Chiếc xe” của chúng ta – tức là trang cá nhân – được trang hoàng lộng lẫy bằng những bức ảnh đẹp nhất, những thành tựu nổi bật nhất, những khoảnh khắc hạnh phúc nhất. Chúng ta đang tham gia vào một vở kịch mà ở đó, ai cũng phải diễn vai “cuộc đời tôi thật tuyệt”.

Cơ chế hoạt động:

Bản năng của con người là so sánh mình với người khác. Mạng xã hội đã khuếch đại bản năng này lên một mức độ độc hại. Chúng ta không còn so sánh mình với vài người hàng xóm hay đồng nghiệp, mà là với hàng trăm, hàng ngàn “diễn viên” khác trên khắp thế giới. Vấn đề là, chúng ta đang so sánh hậu trường lộn xộn, đầy lo toan của mình với sân khấu đã được dàn dựng công phu của người khác.

Ví dụ minh họa: Giọt nước mắt sau bức ảnh “hoàn hảo”

Linh, một bà mẹ trẻ, đăng một bức ảnh lên Instagram. Trong ảnh, cô mặc một chiếc váy xinh đẹp, mỉm cười rạng rỡ bên cạnh đứa con trai kháu khỉnh trong một quán cà phê sang trọng. Bức ảnh nhận được hàng trăm lượt “thích” và những bình luận ngưỡng mộ: “Gia đình hạnh phúc quá!”, “Ngưỡng mộ bạn thật!”.

Nhưng không ai biết rằng, để có được bức ảnh đó, cô đã phải vật lộn suốt buổi sáng với đứa con đang quấy khóc. Cô và chồng vừa cãi nhau vì áp lực tài chính. Chiếc váy cô mặc là mua trả góp. Và ngay sau khi chụp xong bức ảnh, cô đã vào nhà vệ sinh và bật khóc vì cảm thấy quá mệt mỏi và cô đơn.

Linh vừa là nạn nhân, vừa là người góp phần tạo ra cạm bẫy này. Cô xem những bức ảnh “hoàn hảo” của người khác và cảm thấy mình thất bại. Rồi chính cô lại tạo ra một hình ảnh “hoàn hảo” giả tạo, và vô tình đẩy những người mẹ trẻ khác vào vòng xoáy so sánh và tự ti y như mình. Cạm bẫy của sự trình diễn đang bào mòn sức khỏe tinh thần của cả một thế hệ, nó tạo ra một chuẩn mực hạnh phúc phi thực tế, và khiến chúng ta cảm thấy cô đơn hơn bao giờ hết ngay giữa một thế giới kết nối.

Trở thành một tài xế tỉnh thức

Vậy chúng ta phải làm gì? Dừng xe, đập bỏ điện thoại và lui về “ở ẩn”? Đó không phải là một giải pháp thực tế. Xa lộ kỹ thuật số vẫn sẽ ở đó, và nó vẫn mang lại những giá trị không thể phủ nhận.

Câu trả lời nằm ở việc thay đổi vai trò của chúng ta: từ một hành khách bị động, bị cuốn theo dòng chảy, trở thành một tài xế tỉnh thức.

Một tài xế tỉnh thức hiểu rằng tốc độ không phải là đích đến. Họ sẽ chủ động giảm tốc, dành thời gian để đọc một bài báo dài, xem một bộ phim tài liệu, hay đơn giản là đặt điện thoại xuống và trò chuyện sâu với một người bạn.

Một tài xế tỉnh thức biết rằng con đường của mình không phải là toàn bộ thế giới. Họ sẽ cố tình tìm đến những “làn đường” có quan điểm khác mình, không phải để tranh cãi, mà là để lắng nghe và thấu hiểu. Họ theo dõi những trang tin tức có góc nhìn đa chiều, đọc những bình luận mà họ không đồng tình, và giữ một thái độ khiêm tốn trước sự phức tạp của thực tại.

Một tài xế tỉnh thức nhận ra rằng mọi người đều đang trình diễn. Họ học cách tiêu thụ mạng xã hội với một bộ lọc hoài nghi lành mạnh, biết rằng đằng sau mỗi bức ảnh hoàn hảo là một câu chuyện không hoàn hảo. Và quan trọng hơn, họ dám sống thật với chính mình, dám chia sẻ cả những khó khăn và yếu đuối, để phá vỡ vòng lặp của sự so sánh độc hại.

Xa lộ kỹ thuật số được thiết kế để khai thác những điểm yếu trong tâm lý con người. Nhưng con người, với ý chí tự do và khả năng nhận thức, luôn có thể lựa chọn. Chúng ta có thể chọn để bị dẫn dắt, hoặc chọn để tự mình cầm lái. Hành trình phía trước vẫn còn dài và đầy thử thách, nhưng với sự tỉnh thức và lòng can đảm, chúng ta hoàn toàn có thể biến xa lộ này thành một công cụ phục vụ cho sự phát triển của mình, thay vì trở thành nô lệ cho chính công cụ mà mình đã tạo ra.

 Lm. Anmai, CSsR